Kada govorimo o “planiranom zaštićenom području vrelo Grze” po Prostornom planu Opštine Paraćin, treba imati u vidu da je ovaj prostor mnogo veći od područja zvanično proglašenog područja “Vrelo Grze” na osnovu opštinske odluke iz 2013. godine.
Planirano zaštićeno područje vrelo Grze u Prostornom planu ima jasno definisanu lokaciju i značaj te ga je bilo moguće na osnovu informacija iz Prostornog plana i identifikovati na terenu.
U ovoj analizi uticaja politika bavićemo se pre svega prostorom područja u prvom značenju – kao prostora koji je planiran za zaštitu po važećem Prostornom planu.
Politike koje mogu imati uticaj na planirano zaštićeno područje mogu se grubo podeliti u tri grupe:
– Oblast prostornog planiranja
– Oblast zaštite prirode
– Oblast vodoprivrede i vodosnabdevanja
1. Oblasti prostornog planiranja
U ovu grupu uvrstićemo urbanističke planove koji delom zahvataju prostor planiranog zaštićenog područja i to:
1.1. PGR za turistička naselja Grza i Sisevac objavljenog u SLO Paraćin 8/2008 od 09.05.2008. godine
1.2. PDR severnog dela turističkog izletišta Grza, na potesu od donjeg jezera do područja spomenika prirode ”Vrelo Grze” usvojen Odlukom skuptštine opštine br. 350-1/2016-01-II od 28.05.2016. godine
Mapa ilustruje već iznetu činjenicu da zvanično zaštićeno područje, oivičeno crvenom linijom zahvata manji deo ukupno planiranog prostora zaštićenog područja vrelo Grze po Prostornom planu.
Oba urbanistička plana koja su tema ove analize delom zahvataju prostor planiranog zaštićenog područja, a PGR Grza – Sisevac ulazi i na prostor zvanično proglašenog zaštićenog područja.
Kako ovi planovi određuju namenu površina na prostoru planiranog zaštićenog područja?
Uvidom u karte namene površina za oba plana može se videti da i jedan i drugi dokument poštuju odredbe Prostornog plana opštine, a da je na planiranom zaštićenom području planirana namena „šumsko zemljište“ i „pašnjak“, tj. da je reč o namenama koje su u skladu sa odredbama Prostornog plana.
Urbanističkim planiranjem prema iznetom – nije narušena koncepcija planiranog zaštićenog područja vrelo Grze postavljena Prostornim planom.
Može se konstantovati da što se tiče ovog vida politika, sve dok se poštuju, nema ugrožavanja prirode.
2. Oblast zaštite prirode
U ovu grupu politika uvrstićemo propise i dokumente koji se odnose na proglašenje i upravljanje proglašenim zaštićenim područjem „Vrelo Grze“ kao što su
– Studija zaštite spomenika prirode Vrelo Grze koju je izradio Zavoda za zaštitu prirode Srbije,
– Odluku o proglašenju oblasti vrela Grze zaštićenim područjem III kategorije donela je Skupština Opštine Paraćin na sednici održanoj 22.11. 2013. godine pod brojem 63-1/2013-01-II.
– Desetogodišnji Plan upravljanja zaštićenim područjem od 2014 – 2023. godine,
– Pravilnik o čuvarskoj službi – doneo je upravljač pod brojem 398-I od 29.10.2014
– Godišnji planovi i programi, kao i izveštaji o radu upravljača zaštićenog područja Turističke organizacije,
– Godišnji programi i izveštaji o realizaciji godišnjih programa upravljanja zaštićenim područjem.
– Odluke o budžetu Opštine Paraćin
Tokom 2023. godine ove politike bile su predmet detaljne analize koju je sprovelo udruženje građana „Pridruži se“, nosilac projekta „Mreža građana za zaštitu prirode“, pa ćemo na ovom mestu ostaviti samo link do navedene analize.
Navedene politike imaju veoma veliki uticaj na stanje pre svega zvanično proglašenog zaštićenog područja vrelo Grze.
Naime, najvažniji uticaj ljudi na zaštićeno područje vrelo Grze predstavlja nekontrolisani dolazak turista – izletnika, loše održavanje javnog inventara, nepostojanje bilo kakve čuvarske službe i posledično narušavanje prirodnih vrednosti zaštićenog područja koje smo dokumentovali u terenskom istraživanju.
Zapravo, „uticaj“ politika iz ove grupe u ovom trenutku se – zbog njihovog nesprovođenja, odražava veoma negativno po prirodu na području vrela Grze. Način na koji su same politike postavljene sa druge strane – kada bi se one sprovodile (na primer, osnovala čuvarska služba predivđena Planom upravljanja zaštićenim područjem) bio bi veoma pozitivan po zaštićeno područje.
Ukratko, zaključak vezan za ovu oblast politika mogao bi da bude da se na terenu usvojene politike, koje su pozitivne za stanje prirode, ne sprovode, te da se zbog odsustva sprovođenja usvojenih politika zaštićeno područje suočava sa ozbiljnom degradacijom, koja čak može dovesti i do gubitka većeg dela prirodnih vrednosti zbog kojih je svojevremeno zaštita vrela Grze i zvanično ustanovljena.
3. Oblast vodoprivrede i vodosnabdevanja
Vodoprivreda
U ovu grupu politika uvrstićemo najpre akte institucija koje se bave vodoprivredom a koje se odnose na korišćenje voda sa zaštićenog područja, od čega je najznačajnija upotreba vode za potrebe lokalnog ribnjaka, za koji postoji građevinska dozvola, vodni uslovi, vodna dozvola, a pribavljen je i jedan od zapisnika vodoprivredne inspekcije koja je 2022. godine tokom redovnog nadzora kontrolisala rad ribnjaka i korišćenje vode sa zaštićenog područja.
Pribavljena su sledeća dokumenta:
Ministarstvo poljoprivrede, Republička direkcija za vode
1. Vodne uslove broj 127/1 od 10.01.2020. godine, izdate od JVP „Srbijavode“ Beograd, VPC „Morava“ Niš
2. Rešenje o izdavanju vodne dozvole broj 6832/1 od 06.10.2020. godine, izdato od JVP „Srbijavode“ VPC „Morava“ Niš
3. Zapisnik o inspekcijskom nadzoru broj 913-270-325-108/2022-07 od 01.11.2022. godine u pogledu provere primene propisa za pastrmski ribnjak, kontrole ispunjenosti uslova iz vodnih akata, kao i kontrole načina korišćenja vodnih objekata za: korišćenje voda i za sakupljanje, odvođenje i prečišćavanje otpadnih voda i zaštitu voda u skladu sa Zakonom o vodama i posebnim zakonom, kontrole funkcionisanja uređaja na objektima koji su od značaja za sigurnost tih objekata i vodni režim.
4. Rešenje broj 913-270-325-108/2022-07 od 07.11.2022. godine kojim se nalaže da Privredno društvo za turizam i ugostiteljstvo V.J.R. doo Paraćin, Donja Mutnica pribavi vodnu dozvolu u roku od 90 dana.
5. Izveštaj o ispitivanju površinske vode na ulazu u ribnjak broj 334/1 od 29.11.2022. godine od Zavoda za javno zdravlje „Pomoravlje“ Centra za higijenu i humanu ekologiju, Odeljenja za higijenu i humanu ekologiju Ćuprija.
6. Izveštaj o ispitivanju površinske vode na izlazu iz ribnjaka broj 335/2 od 29.11.2022. godine od Zavoda za javno zdravlje „Pomoravlje“, Centra za higijenu i humanu ekologiju, Odeljenja za higijenu i humanu ekologiju, Ćurpija
7. Izveštaj o radu vodnog inspektora po zahtevu za pristup informacijama od javnog značaja broj 913-270-325-108/2022-07 od 11.04.2023. godine
Srbijavode:
8. Rešenje o izdavanju vodoprivrednih uslova broj 425/2-34 od 17.07.1996. godine
9. Rešenje o izdavanju vodoprivredne saglasnosti broj 425/2-932 od 17.07.1996. godine
10. Rešenje o izdavanju vodne dozvole broj 2-07-5789/3 od 27.11.2017. godine
11. Rešenje o izdavanju vodne dozvole broj 6832/1 od 06.10.2020. godine
Opštinska uprava za urbanizam, finansije, skupštinske i opšte poslove:
1. Rešenje o odobrenju za izgradnju br. 03-351-83/04 od 08.07.2004. godine, za investitora Rakić Milija Jovicu iz Izvora, izdato za izgradnju ribnjaka izgrađenog bez građevinske dozvole
2. Rešenje o upotrebnoj dozvoli, br. 351-78-2/2016-04 od 15.07.2016. godine, za investiora Rakić Milija Jovicu iz Izvora.
Potencijalni uticaj ribnjaka koji se inače nalazi van zone planirane zaštite prema Prostornom planu Opštine Paraćin i van zone koja obuhvata zvanično proglašeno zaštićeno područje „Vrel Grze“ odnosi se pre svega na korišćenje vode iz Gornjeg jezera.
Ribnjak koristi vodu koja se sistemom ustava i betonskih kanala koji su izgrađeni još u vreme izgradnje brane – protivbujične pregrade akumulacije delom preusmerava u cev i betonirani zatvoreni kanal koji odvodi vodu u ribnjak a zatim se ova voda ponovo vraća u reku Grzu.
Prvo rešenje o izdavanju vodoprivrednih uslova za ribnjak, kao i prva vodoprivredna saglasnost za objekat su izdate još 1996. godine, a objekat je građen pre 2004. godine, jer se iz rešenja o odobrenju za izgradnju (koje zapravo prema tekstu izreke predstavlja rešenje o legalizaciji) vidi da je objekat 2004. dobio „građevinsku dozvolu“ u postupku za dobijanje odobrenja za izgradnju za objekat izgrađen bez građevinske dozvole.
Iz vodoprivredne saglasnosti izdate 1996. godine vidi se da je na ovoj lokaciji „desetak godina ranije“ već postojao ribnjak.
Objekat je tek 2016. godine dobio upotrebnu dozvolu a zatim u nekom trenutku promenio i vlasnika.
Nova vodna dozvola za objekat izdata je 27.11.2017. godine preduzeću V.J.R. DOO Donja Mutnica, sa rokom važenja do 31.12.2018. godine.
U ovom dozvoli navedeno je da „na osnovu mišljenja RHMZ, pribavljenog u postupku izdavanja Rešenja o vodoprivrednim uslovima, neophodno je, da u vreme minimalnog proticaja reke Grze, količina zahvaćene vode ostane u granicama, koje obezbeđuju nizvodno od zahvata na prelivnom pragu minimalni srednji mesečni proticaj 95%-tne obezbeđenosti (Q95%) to jest količinu od 34l/s.“
Za period od 01.01.2019. godine a do izdavanja sledeće vodne dozvola koja nam je dostavljena i koja je izdata 06.10.2020. godine nisu nam dostavljeni dokumenti kojima bi se potvrdilo da je ribnjak radio sa važećom vodnom dozvolom, niti imamo informacija iz drugih izvora da je ribnjak u tom periodu bio u funkciji.
Novi vodni uslovi izdati su 10.01.2020. godine pod brojem 127/1 od strane JVP „Srbijavode“ VPC „Morava“ Niš. Interesantno je da su nam ovi uslovi dostavljeni od strane Republičke direkcije za vode, Ministarstva poljoprivrede, kao deo izveštaja nadležnog inspektora, a ne i od strane JVP „Srbijavode“.
U tački 4. ovih uslova navedeno je da „količine zahvaćene vode, ne smeju se povećavati, kako bi u vreme minimalnog proticaja reke Grze, nizvodno od vodozahvata, na prelivnom pragu postojećeg veštačkog jezera „Grza 1“ ista ostala u granicama koje obezbeđuju minimalni srednji mesečni proticaj 95%-tne obezbeđenosti (Q95%), od 34 l/s. Tehničkom dokumentacijom predložiti odgovarajuće mere ponašanja u ekstremnim slučajevima (sušni period) jer opšte korišćenje voda ima prednost nad posebnim korišćenjem.
U tački 5. ovih uslova navedeno je da treba „predvideti obavezu ugradnje uređaja za merenje i registrovanje zahvaćenih količina vode, shodno propisima“.
Ovi uslovi izdati su za potrebe proširenja postojećeg ribnjaka.
Po ovim uslovima izdata vodna dozvola od 06.10.2020. godine imala je rok važenja do 31.12.2021. godine.
Dana 01.11.2022. godine vodna inspekcija Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede sprovela je inspekcijski nadzor ribnjaka, u okviru plana inspekcijskog nadzora.
Tom prilikom između ostalog inspekcija je utvrdila da ribnjak radi bez važeće vodne dozvole, pa je Rešenjem inspekcije br. 913-270-325-108/2022-07 od 07.11.2022. godine preduzeću V.J.R DOO Paraćin naloženo da u roku od 90 dana pribavi vodnu dozvolu.
Inspektor je u zapisniku takođe konstantovao da „nije postavljen merač kojim se mere i registruju količine zahvaćenih voda za potrebe uzgoja ribe“, te da se „ne vrši registrovanje količina zahvaćenih voda uz redovno vođenje evidencije u dnevniku rada, već se obračun količine zahvaćene vode vrši na osnovu protoka“, ali takođe i da „jeste nizvodno od vodozahvata obezbeđen minimalni održivi protok“.
Povodom ovih konstantacija inspektor nije naložio nikakve mere u već citiranom Rešenju.
Iz svega navedenog može se konstantovati da je ribnjak u određenim vremenskim periodima radio bez važeće vodne dozvole, što je van svake sumnje konstantovao vodni inspektor 2022. godine.
Vodni inspektor je takođe utvrdio da nisu postavljeni merni uređaji kojima se registruju kolčine zahvaćene vode, što je bilo naloženo vodnim uslovima iz 2020. godine. Ovo znači da se ne može potpuno precizno ustanoviti količina vode koju ribnjak uzima iz jezera.
Ribnjak je 2020. godine proširivao kapacitete, te se može pretpostaviti da su za rad bile potrebne veće količine vode.
Ostaje otvoreno pitanje na koji način je ovakvo povećanje količine vode uticalo na stanje Gornjeg jezera na Grzi u samom zaštićenom području.
Terenskim istraživanjem ustanovili smo da nema preliva preko brane gornjeg jezera i da se tok reke nastavlja desetak metara niže i da ga stvara voda koja curi kroz sistem ustava i betonskih kanala.
Naše razumevanje vodnih uslova, tj. tačke 4 uslova iz 2020. godine je da minimalna količina vode od 34 l/s koja mora da ostane u reci predstavlja količinu vode koja mora da postoji na prelivu jezera, kako reka ne bi bila „prekinuta“ i „uvedena u cev“ betonskog kanala.
Vodni inspektor je prilikom kontrole ustanovio da „jeste nizvodno od vodozahvata obezbeđen minimalni održivi protok“. Kako ne znamo stanje vodostaja u ovom trenutku, a kako ne bismo donosili preuranjene zaključke, jedini način da ustanovimo šta se tačno podrazumeva pod obezbeđenjem minimalnog održivog protoka biće ponovno obraćanje institucijama u narednom periodu.
S obzirom na zatečeno stanje Gornjeg jezera prilikom istraživanja na terenu 2023. godine prilikom malog vodostaja u oktobru, uticaj korišćenja vode iz jezera za potrebe ribnjaka mogao bi imati značajan uticaj na prirodne vrednosti zaštićenog područja, o čemu bi upravljač morao da vodi računa.
Vodosnabdevanje
Prosotornim planom i planovima nižeg reda vrelo Grze predviđa se i kao mogući izvor vodosnabdevanja. U trenutku izrade ove analize politika nismo ustanovili da postoji aktivnost niti da je donet bilo kakav propis u cilju preduzimanja mera u pravcu korišćenja vrela Crnice za vodosnabdevanje. U tom smislu ovaj potencijalni uticaj u ovom trenutku nema značaj u pogledu eventualnog narušavanja prirodnih vrednosti planiranog zaštićenog područja.
Ova internet strana je razvijena u okviru projekta „Mreža građana za zaštitu prirode“, kao deo aktivnosti programa EKO-SISTEM koјi realizuјu Mladi istraživači Srbiјe, a podržava Švedska.
