Planirano zaštićeno područje Vidovački ključ locirano je oko pet kilometara zapadno od puta Paraćin – Drenovac, na desnoj obali Velike Morave, između Donjeg Vidova i Čepura.
Prostor planiranog zaštićenog područja sa istočne strane je oivičen odbrambenim nasipom tako da se celokupno područje nalazi u nebranjenom delu. Obrađivači Prostornog plana koji je usvojen 2006. godine naveli su da je reč o području koje se predlaže za “naučno istraživački prirodni rezervat, s tim da se na izdvojenoj površini ne smeju vršiti nikakve antropogene promene i da ima biti prepušten spontanoj prirodnoj sukcesiji.”
Da li je bilo “antropogenih promena” na prostoru Vidovačkog ključa od usvajanja Prostornog plana? Odnosno, da li je bilo ljudskih aktivnosti koje su uticale na ovaj prostor?
Terenskim istraživanjem i pregledom “istorijskih” ortofoto snimaka ustanovili smo tri vida uticaja ljudi na ovo područje od usvajanja Prostornog plana do danas:
1. Uticaj eksploatacije šljunka
2. Nepropisno odlaganje komunalnog i građevinskog otpada
3. Poljoprivreda
1. Eksploatacija šljunka
O eksploataciji šljunka bilo je dosta reči u “analizi politika” koje utiču na planirano zaštićeno područje, pa ćemo se ovde osvrnuti pre svega na nalaze na terenu, potkrepljene snimcima i ortofoto mapama.
Najpre, pogledajmo kako je izgledalo planirano zaštićeno područje Vidovački ključ 2006. godine u trenutku usvajanja Prostornog plana Opštine Paraćin.
Na ortofoto snimku iz 2006. godine vidi se da je južni deo područja već u trenutku usvajanja Prostornog plana u upotrebi kao poljoprivredno zemljište. Na severnom delu planiranog zaštićenog područja vide se manja jezera, sudeći po pristupnim putevima – posledica eksploatacije šljunka u prethodnim godinama.
Sve do 2019. godine na planiranom zaštićenom području nema aktivnosti vezanih za eksploataciju šljunka, tj. nema tragova eksploatacije u periodu 2006-2019. godina.
Iako ortofotosnimak iz 2019. nije jasan (zbog oblaka), pregledom narednog snimka iz septembra 2020. godine može se ustanoviti da radova na eksploataciji šljunka do avgusta 2019. godine nije bilo, te da su oni usledili kasnije.
Ortofoto snimak iz septembra 2020. godine pokazuje da su započeti radovi na eksploataciji šljunka u severnom delu planiranog zaštićenog područja.
Snimak iz 2022. godine pokazuje radove eksploatacije šljunka – zapravo jezera ostala nakon eksploatacije, na značajnoj površini severnog dela planiranog zaštićenog područja.
Za eksploataciona polja koja se vide na ortofoto snimku iz 2022. godine nismo pronašli podatke u saglasnostima koje su JVP “Srbijavode” izdale za područje Opštine Paraćin za period posle 2018. godine. Podneli zahtev za slobodan pristup informacijama od javnog značaja za područje Velike Morove za period od 2006. godine do 2018. godine. Na osnovu naše analize nije nam dostavljena saglasnost za eksploataciju šljunka koja bi se mogla povezati sa lokacijom na kojoj je ona vršena u zoni Vidovačkog ključa. Da li saglasnost postoji ali nam nije dostavljena ili je reč o nečem drugom, u ovom trenutku ne možemo da se izjasnimo bez izjašnjanja JVP “Srbijavode”.
Kako na terenu izgledaju posledice eksploatacije šljunka na području Vidovačkog ključa možete videti na sledećim fotografijama:
Na prethodne dve fotografije je sada neaktivno eskploataciono polje koje se nalazi na prostoru samog planiranog zaštićenog područja. Očigledno je da eksploatacija ima ozbiljan uticaj na prostor i staništa te da tokom eksploatacije dolazi do fizičkog uništavanja prostora.
Na drugoj fotografiji vidi se prostor koji je ranije (pre 2006. godine) takođe bio uključen u eksploataciju šljunka i koji je sada delom “rekultivisan”. Naravno, nije reč o planiranoj i organizovanoj aktivnosti vraćanja prostora obale reke u stanje prihvatljivo za živi svet, već o prirodnom povratku biljnog i životinjskog sveta na napušteno eksploataciono polje.
Kakve su posledice eksploatacije šljunka po biodiverzitet?
U ovom konkretnom slučaju prostor koji je narušen eksploatacijom nije bila netaknuta prirodna sredina, već obrađeno poljoprivredno zemljište koje samo po sebi nema veliki značaj za biodiverzitet.
Po okončanoj eksploataciji, na ovom prostoru više nemamo njive sa poljoprivrednim monokulturama, već niz ispresecanih jezera koje reka periodično puni vodom. Kako će taj prostor izgledati za deceniju ili dve možemo videti na primeru površina koje se neposredno graniče sa najsvežijim eksploatacionim poljem – reč je o šumarcima ispresecanim plitkim jezerima uz obalu reke, prostoru koji se takođe periodično plavi i svakako omogućava veće šarenilo života od obrađene njive.
Da li eksploatacija šljunka dugoročno ima negativan efekat po biodiverzitet? Ne, nužno, zavisno od toga šta je krajnji rezultat na eksploatacionom polju. Eksploatacija šljunka, ako bi bila sprovedena na pravi način, čak može imati pozitivan efekat kroz stvaranje novih barsko-močvarnih staništa uz obalu reke.
Da bi rezultat eksploatacije bio povećanje biodiverziteta, bilo bi neophodno da radovi budu izvođeni sa unapred pripremljenim planom čiji je to upravo cilj – da se eksploatacijom na terenu nebranjenog prostora oko Velike Morave stvore nova močvarno – barska staništa, koja će zatim biti zaštićena od daljeg mogućeg negativnog uticaja ljudi.
To je moguće, ali za sada nije slučaj.
Najpre prostori na kojima se vrši eksploatacija “očišćeni” su od svakog života, a ponovna kolonizacija eksploatacionih polja odvija se spontano, što zahteva godine, nekad i decenije za regeneraciju. Nema planirane rekultivacije prostora, zasađivanja stabala ili planskog kopanja kanala koji će povezati nastala jezera i tako omogućiti bolje uslove za živi svet u njima.
Ova područja, osim toga, neposredno po okončanju eksploatacije postaju deponije građevinskog otpada – šuta, koji se često dovozi i poluorganizovano jer preduzeća koja prevoze pesak i šljunak često koriste teretna vozila da odvezu građevinski otpad do Velike Morave, što takođe naplaćuju.
Na ovaj način, otežava se kolonizacija eksploatacionih polja i ona u prvom trenutku posle okončane eksploatacije postaju deponije, dok ih priroda ne “preotme” od ljudi.
Na kraju, da bi eksploataciona polja zaista bila vraćena prirodi, neophodno je da se na najmanju moguću meru smanji uznemiravanje koje donose stalne ljudske aktivnost, kao što je na primer prolazak šlepera koji prevoze pesak ili teških građevinskih mašina. Ni ovo nije slučaju na prostoru Vidovačkog ključa, jer se na terenu na prostorima koji su bili predmet ranije eksploatacije nalaze “baze” na kojima se prerađuje (separiše) iskopani pesak i šljunak i dalje ljudskim prisustvom ometa kolonizacija prostora oštećenih eksploatacijom.
Važno je na ovom mestu napomenuti da eskploatacija šljunka na prostoru planiranog zaštićenog područja Vidovački ključi ima još jednu dimenziju – zaštitu od dalje erozije leve obale Velike Morave. Naime, Velika Morava već decenijama “skreće” ka istoku i “otima” hektare poljoprivrednog zemljišta približavajući se putu Gilje – Varvarin. Ovo je prirodan proces promene toka ravničarske reke, a JVP “Srbijavode” pokušavale su da hitnim radovima zaustave dalje potkopavanje leve obale, nasipanjem kamenih blokova na levu obalu. Trajno rešenje ovog problema vidi se u “prokopavanju” prostora Vidovačkog ključa, kako bi se tok Velike Morave ispravio i zaustavila dalja erozija leve obale.
Reč je o veoma velikim radovima, koji zahtevaju i rešavanje imovinskih problema, pa nije izvesno da će biti sprovedeni u bliskoj budućnosti. Međutim, u svetlu ovog problema treba posmatrati i izdvanje dozvola za eksploataciju šljunka i peska iz vodotoka Velike Morave, budući da JVP “Srbijavode” i na ovaj način pokušavaju da smanje mogućnost nastanka novih šteta na levoj obali reke, do kojih dolazi usled odnošenja poljoprivrednog zemljišta prilikom velikih voda.
2. Nepropisno odlaganje komunalnog i građevinskog otpada
Na terenu smo na prostoru Vidovačkog ključa naišli na brojne divlje deponije. Osim komunalnog otpada iz okolnih sela, koji obuhvata i ambalažu hemijskih proizvoda koji se koriste u poljoprivredi, na mnogim lokacijama ima i građevinskog otpada – šuta.
Mnogo građevinskog otpada ima na lokacijama koje su davno korišćene za eksploataciju šljunka. Međutim, ovaj građevinski otpad uglavnom ne potiče iz susednih sela, već je organizovano dovožen šleperima koji su dolazili da preuzmu tovare šljunka i peska.
Naime, čest je slučaj da prevoznici kako ne bi dolazili do mesta utovara “prazni”, naplaćuju odvoženje građevinskog otpada iz mesta odakle dolaze (kako se tvrdi, čak i iz Istočne Srbije). Ovaj otpad zatim deponuju na obalu Velike Morave, a odatle kreću nazad natovareni peskom ili šljunkom.
Građevinski i komunalni otpad u svakom slučaju ozbiljno devastiraju obalu Velike Morave, pa i prostor Vidovačkog Ključa. Na pojedinim lokacijama otpad dominira krajolikom, tako da izgleda kao da se posmatrač nalazi na ogromnoj deponiji svakojakog otpada.
Potpuna zabrana i kontrola nepropisnog odlaganja otpada na prostoru obala Velike Morave predstavlja najveći prioritet u cilju čuvanja prirodnih vrednosti ovog područja, u šta ulazi i prostor planiranog zaštićenog područja Vidovački Ključ.
3. Poljoprivreda
Veliki delovi planiranog zaštićenog područja Vidovački ključ predstavljaju površine na kojima se odvija poljoprivredna proizvodnja.
Situacija zatečena na terenu 2023. godine ne razlikuje se mnogo od one iz 2006. godine kada je usvojen novi prostorni plan opštine. Da li su obrađivači plana uopšte sagledali stanje na terenu prilikom izrade plana? Naime, u Planu se govori o močvarno-barskom ekosistemu, ali na terenu je i tada veliki deo ovog prostora bio poljoprivredno zemljište.
Čini se da u vreme usvajanja plana nisu vršene dovoljno temeljite procene stanja prirode na terenu i da su donošeni zaključci koji nisu uvek bili utemeljeni na činjenicama.
Sve to govori da je neophodna ozbiljna revizija prostornog plana kad je reč o planu zaštite određenih područja i sagledavanje stanja na terenu. U dolini Velike Morave ima više lokaliteta koji bi mogli ispuniti uslove “močvarno-barskih” staništa i koji bi mogli biti uključeni u novi sistem zaštite. Deo plairanog zaštićenog područja Vidovački ključ ispunjava uslove za uključenje u ovakav sistem. Ipak veći deo prostora Vidovačkog ključa, praktično celokupni južni i centralni deo, danas je zauzet poljoprivrednim zemljištem, bez ikakve druge vrednosti u pogledu zaštite prirode.
Ovo je vidljivo na fotografijama načinjenim bespilotnom letelicom. Čitav južni deo planiranog zaštićenog područja danas je poljoprivredno, a ne močvarno – barsko, područje:
Zapadni deo Vidovačkog ključa, sve do eksploatacionih polja na kojima je vršena eksploatacija šljunka, takođe je zauzet njivama. Na krajnjem zapadu područja, na prostoru koji još uvek nije “rekultivisan” kao poljoprivredno zemljište, nailazimo na sprud, na lokacije na kojima se skladišti pesak i šljunak iz obližnjih eksploatacionih polja, ali nema bitnih močvarno – barskih staništa.
Danas veći deo Vidovačkog ključa čine njive, a ne močvare. Ne treba očekivati da će poljoprivredna proizvodnja “ustuknuti” pred potrebom da se u dolini Velike Morave očuvaju močvarna – barska staništa. Stoga, da bi se sačuvao biodiverzitet na ovom prostoru, treba tražiti nova rešenja.
Zaključak
Može se konstantovati da Vidovački ključ, opisan u Prostornom planu Opštine Paraćin kao vlažno, barsko-močvarno stanište, više ne postoji, bar u većem delu prostora označenog na referalnoj karti “Turizam i zaštita prirode”. Umesto močvara i bara na dve trećine ovog prostora zatekli smo njive koje se obrađuju decenijama.
Eksploatacija šljunka, kako se čini, nije najveći problem za očuvanje biodiverziteta na ovom prostoru. Čak je moguće reći da bi u slučaju da se radovi na eksploataciji šljunka i peska sprovode sa planom i svešću da se po okončanju radova obavi efikasna rekultivacija prostora, što je sasvim moguće, eksploatacija peska i šljunka bi se mogla pojaviti kao način da se stvore nova vlažna, močvarno-barska staništa uz obale Velike Morave.
Međutim, da bi ovo bilo moguće, najpre bi bilo nephodno u potpunosti sprečiti nelegalno deponovanje građevinskog i komunalnog otpada uz obalu reke, posebno na lokacijama na kojima je prethodno obavljano kopanje rečnog nanosa – šljunka i peska.
Osim toga, bilo bi potrebno sprovoditi plansku rekultivaciju, bez čekanja da priroda sama “obavi posao”, sađenjem odgovarajućih sadnica drveća i drugih biljnih vrsta, organizacijom jezera i izradnjom kanala između jezera nastalih eksploatacijom peska i šljunka.
Na kraju, ovako nastale prostore novih močvarno – barskih staništa, bilo bi potrebno izolovati od daljeg uticaja ljudskih aktivnosti, kako bi se nova staništa prepustila njihovim prirodnim žiteljima, biljnim i životinjskim vrstama kojima je ovakav prostor potreban za život, uključujući i ptice selice.
Da li je sve ovo moguće? Naravno da jeste. Ipak da bi i bilo ostvareno, potrebno je dobro planiranje, svest svih učesnika o tome šta je krajnji cilj i dobar plan, koji uključuje ne samo Vidovački ključ, već sva potencijalna močvarno-barska, vlažna, staništa uz i pored obale Velike Morave, ne samo na teritoriji Opštine Paraćin, već u celom Pomoravlju.
Na ovaj način, bilo bi moguće obezbediti preživljavanje brojnih vrsta biljaka i životinja kojima su neophodna ovakva staništa, obezbediti sigurne stanice na putu migracije ptica selica, ali takođe i obezbediti i interesantne lokacije za sportski ribolov, kontrolisani lov i potencijalno turizam zasnovan na novim sadržajima koji do sad nisu nuđeni na tržištu, bar kad je reč o prostoru Velike Morave na teritoriji Opštine Paraćin.
Ova internet strana je razvijena u okviru projekta „Mreža građana za zaštitu prirode“, kao deo aktivnosti programa EKO-SISTEM koјi realizuјu Mladi istraživači Srbiјe, a podržava Švedska.
