Vidovački ključ - analiza politika koje utiču na planirano zaštićeno područje i zakonske zasnovanosti aktivnosti koje utiču na zaštićeno područje

Istražujući lokalne i državne politike koje bi mogle biti od uticaja na prostor planiranog zaštićenog područja Vidovački ključ ustanovili smo da za ovu lokaciju nema izrađenog urbanističkog plana nižeg reda, tj. da se za područje direktno primenjuje propisano u Prostornom planu.

O tome kako je planirano zaštićeno područje prikazano u Prostornom planu dovoljno je rečeno u posebnom delu analize objavljenom na ovoj interenet strani. Ovom prilikom ponovićemo samo da je Prostorni plan jasno definisao lokaciju i značaj područja, te da ga je bilo moguće na osnovu informacija iz prostornog plana identifikovati na terenu.

Kad je reč o lokalnim politikama koje bi mogle biti od značaja za uticaj na planirano zaštićeno područje, jedina lokalna poltika koja je mogla da bude identifikovana u tom smislu je planirana komasacija na području katastarske opštine Donje Vidovo. Postupak komasacije pokrenut je 2014. godine donošenjem odluke o delimičnoj komasaciji u ovoj katastarskoj opštini, da bi se zatim obuhvat komasacije proširio na celu katastarsku opštinu.

Postupak komasacije je u ovom trenutku zaustavljen, zbog problema sa podacima Republičkog geodetskog zavoda (preklapanja parcela u susednim katastarskim opštinama), pa konačnog rezultata komasacije u smislu realizacije primene nove parcelacije na terenu još uvek nema i neizvesno je kada će i da li će na način kako je započet ovaj postupak biti okončan. Komasaciono područje obuhvata južni deo planiranog zaštićenog područja koje je većim delom već pretvoreno u poljoprivredno zemljište. Severni deo koji nije pogodan za poljoprivredu sadrži veliki broj jama nastalih kopanjem šljunka koje su ispunjene vodom, nalazi se unutar plavnog područja Velike Morave nije obuhvaćen planiranom komasacijom jer se nalazi na teritoriji susedne katastarske opštine Čepure.

Prema svemu navedenom, komasacija ne bi trebalo, ni ukoliko bude u dogledno vreme okončana, da bitno utiče – promeni postojeće stanje na planiranom zaštićenom području.

Bitan uticaj na celo područje Velike Morave pa i područje Vidovačkog ključa ima eksploatacija šljunka iz vodotoka, koja se odvija u skladu sa propisima donetim na državnom nivou.

Eksploataciju šljunka iz vodotoka mogu obavljati preduzeća koja dobiju odgovarajuću licencu koje izdaje Republička direkcija za vode, Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede.

U odogovru na naš zahtev po zakonu o pristupu informacijama od javnog značaja dobili smo spisak preduzeća koja imaju licencu za obavljanje ove delatnosti.

Po dobijanju licence preduzeće koje namerava da vrši eksploataciju šljunka obraća se JVP “Srbijavode” za dobijanje vodnih akata i prilaže odgovarajuću dokumentaciju kako bi ostvarilo pravo na eksploataciju na određenim parcelama.

Izdavanje vodnih akata – vodnih uslova i vodne saglasnosti za eksploataciju šljunka vrši se na osnovu -Zakona o vodama („Sl.glasnik RS“, br. 30/2010) , članovi 89, 90, 91 i 115.-121. i Pravilnika o sadržini i obrascu zahteva za izdavanje vodnih akata i sadržini mišljenja u postupku izdavanja vodnih uslova („Sl.glasnik RS“, br. 74/2010), čl. 2.-11., Obrasci O-1 i O-3

Prvi korak je dobijanje “vodnih uslova” a pravo na vađenje rečnih nanosa stiče se “vodnom saglašnošću”, a ako se vađenje vrši po osnovu koncesije i u skladu sa ugovorom kojim se uređuje koncesija, saglasno članu 89. Zakona o vodama.

Zatražili smo od JVP “Srbijavode” sve izdate vodne akte za teritoriju Opštine Paraćin u periodu 2006. do 2023. godine. U odgovoru smo dobili informacije za period 2018-2023. godine, a u posebnom zahtevu za period 2006 – 2018. godine

Ukupno u periodu od 2006 – 2018. godine izdato je po ovim informacijama:

– 6 mišljenja na projekat eksploatacije rečnih nanosa

– 6 mišljenja u postupku izdavanja vodnih uslova

– 17 rešenja o izdavanju vodoprivrednih uslova

– 11 rešenja o izdavanju vodoprivrednih saglasnosti

Kako se eksploatacija vrši na osnovu vodnih saglasnosti, koristeći se koordinatama datim u dokumentima orijentaciono smo identifikovali smo svih 11 područja na kojma je dozvoljena eksploatacija šljunka prema ovim saglasnostima.

Identifikacija je izvršena korišćenjem javno dostupnih informacija sa portala Republičkog geodetskog zavoda “GeoSrbija” i uz korišćenje besplatnog alata GoogleEarthPro uz pomoć koga su načinjene mape sa lokacijama eksploatacionih polja iz saglasnosti.

Važno je imati u vidu da ovakvu identifikaciju eksploatacionih polja treba, kako je navedeno, uzeti kao ORIJENTACIONU, a ne definitivno utvrđenu lokaciju, što može učiniti samo nadležna državna služba koja kontroliše eksploataciju rečnog nanosa i to na osnovu projektno tehničke dokumentacije koja je priložena uz saglasnost.

Takođe treba imati u vidu da se u nekim vodnim saglasnostima koordinate polja daju na takav način da u nekim od saglasnosti očigledno ne ukazuju na celo odobreno polje, koje se dodatno identifikuje brojevima parcela. Tako su na mapama navedene i koordinate iz saglasnosti ali i zone parcela koje su navedene u saglasnostima. U drugim dokumentima čini se da su koordinatama data eksploataciona polja koja obuhvataju kako se navodi “delove parcela”, tj. u ovim slučajevima nije odobrena eksploatacija na celim parcelama iz saglasnosti, već na delovima koji su obuhvaćeni koordinatama – kako iz teksta proizilazi.

Precizna lokacija eksploatacionih polja mogla bi se utvrditi iz projektno – tehničke dokumentacije – “Projekta eksploatacije rečnog nanosa” koji izrađuje ovlašćena projektna kuća i koji se dostavlja uz zahtev za izdvanje saglasnosti uz ostalu potrebnu dokumentaciju (npr. dokaz da nije potrebna studija uticaja na životnu sredinu, saglasnost Zavoda za zaštitu prirode Srbije – dokaz da područje nije pod zaštitom, potrebna imovinska dokumentacija i sl.).

Lokacije na Velikoj Moravi na kojoj se nalaze odobrene lokacije za eksploataciju šljunka mogu se pogledati na sledećoj mapi:

Iz mape je jasno da se dva eksploataciona polja nalaze u blizini planiranog područja Vidovački ključ, a preciznija lokacija može se odrediti iz sledećem mape, koja pokazuje i orijentacionu lokaciju planiranog zaštićenog područja:

Iz navedenih mapa vidi se da u periodu 2006-2023. godine nije izdata ni jedna saglanost za eksploataciju rečnih nanosa – šljunka za eksploataciona polja koja bi se mogla locirati unutar granica planiranog zaštićenog područja Vidovački ključ.

Očigledno je međutim da je eksploatacije šljunka u granicama navedenog područja bilo – što se može ustanoviti na ortofoto snimcima predela,

Najpre na mapi iz 2006. godine vidimo da u severnom delu područja nema radova:

Na ortofoto snimku iz 10/2018. nema početka radova, a radovi se ne vide ni na ortofoto snimku 6/2019 godine koji je na žalost delimično nečitljiv zbog oblaka koji se nalazi nad područjem.

Na ortofoto snimku 9/2020 – vidi se početak radova.

Iz navedenog je jasno da je eksploatacija šljunka na prostoru planiranog zaštićenog područja započeta između oktobra 2019. i septembra 2020. godine, a da radova na ovom prostoru prema ortofoto snimcima nije bilo pre toga od usvajanja Prostornog plana Opštine Paraćin 2006. godine.

Ovog eksplotacionog polja nema u saglasnostima koje smo pribavili. Dobijene su sledeće saglasnosti:

Ni jedna od ovih lokacija ne odgovara lokaciji eksploatacije šljunka koja se vidi na satelitskim snimcima planiranog zaštićenog područja Vidovački ključ.

Kako postoji mogućnost da nam nisu dostavljena sva rešenja o izdavanju vodnih saglasnosti i kako postoji mogućnost greške u našoj identifikaciji eksploatacionih polja, ne možemo tvrditi sa sigurnošću da je eksploatacija šljunka na ovom području vršena mimo propisa.

Ono što svakako možemo tvrditi je da prema našem uvidu u date koordinate i parcele u rešenjima o izdavanju vodne saglasnosti za eksploataciju šljunka u periodu od 2006 – 2023. godine nismo identifikovali ni jedno koje odgovara ovom području. Sva rešenja su objavljena na ovoj strani što daje mogućnost i drugima da provere našu analizu.

Poznato je (iz sredstava javnog informisanja) da JVP “Srbijavode” i lokalna samouprava traže rešenje za “ispravljanje” toka Velike Morave na prostoru istočno od planiranog područja Vidovački ključ i sadašnjeg toka reke.

Naime Velika Morava tokom vremena “povećava” krivinu na levoj obali reke i prilazi regionalnom putu Gilje – Varvarin, gutajući poljoprivredno zemljište. JVP “Srbijavode” izvele su zaštitne radove nasipanjem kamena na levoj obali kako bi se zaustavila dalja erozija, ali je za sprečavanje dalje štete potrebno izmeniti tok reke. Reč je o radovima velikog obima o kojima se govori decenijama. Ne može se isključiti mogućnost da postoji i plan (o tome se govorilo u javnosti) da se ciljanom eksploatacijom rečnog nanosa delimično izvedu navedeni radovi promene toka reke.

Jasno je da eksploatacija šljunka koja se vrši na prostoru planiranog zaštićenog područja vrši uticaj na prirodu u ovoj oblasti. Ovaj uticaj se međutim ne može automatski oceniti kao štetan, niti ima iste posledice kratkoročno i dugoročno po elemente koji su navedeni kao osnovna vrednost planiranog područja (močvarno stanište uz obalu Velike Morave).

Eksploatacija šljunka se naime vrši iz vodotoka i iz parcela koje su faktički već duže vreme suvo poljoprivredno zemljište. Nesumnjivo da prilikom eksploatacije dolazi do kraktoročnog oštećenja staništa biljnog i životinjskog sveta, ali ova šteta nastupa na lokaciji pre svega kroz izgradnju pristupnih puteva i uznemiravanje, dok samo kopanje šljunka pre svega na poljoprivrednom zemljištu ne predstavlja direktnu degradaciju prostora u smislu njegove vrednosti na koju ukazuje Prostorni plan. Naime, poljoprivredno zemljište nije stanište biljnih i životinjskih vrsta koje je trebalo štititi Prostornim planom, niti močvarno stanište.

Eksploatacija šljunka koja ostavlja iza sebe “jezera” i faktički kreira novo močvarno stanište, dugoročno bi mogla biti povoljna za biljni i životinjski svet, ukoliko njive ne zamene gomile komunalnog i građevinskog otpada kojima se jame nastale kopanjem šljunka zatrpavaju uz obalu Velike Morave.

Naime, drugi bitan uticaj ljudskih aktivnosti na planirano zaštićeno područje Vidovački ključ jeste nelegalno deponovanje komunalnog i građevinskog otpada, koji se odvija apsolutno protivno propisima.

Ovo nije karakteristika samo prostora Vidovačkog ključa već čitave obale Velike Morave na prostoru Opštine Paraćin. Gomile građevinskog i komunalnog otpada već su uništile priobalje na prostoru Šavca, Raševice, Čepura.

Budućnost priobalja Velike Morave i močvarnih staništa uz reku, kako onih nastalih izmeštanjem toka reke, tako i onih nastalih eksploatacijom šljunka na taj način direktno je povezana sa jedne strane sa eksploatacijom šljunka, a sa druge sa kontrolom deponovanja otpada koje se obavlja protivno propisima.

Sa stanovišta očuvanja prirode i biodiverziteta čini se da bi bilo moguće uskladiti aktivnosti na eksploataciji šljunka sa ciljevima zaštite prirode, pa čak i dugoročno planirati aktivnosti eksploatacije šljunka tako da se dugoročno obezbedi povećanje površina pod prihvatljvim močvarnim staništima ne samo na području planiranog Vidovačkog ključa nego i šire na prostoru Velike Morave na teritoriji Opštine Paraćin, pod uslovom da eksploataciju ne prati degradacija prostora zbog nepropisnog odlaganja komunalnog otpada i da se nad novostvorenim staništima uspostavi režim zaštite i brige zajednice.

U tom slučaju, bilo bi moguće ostvariti i određene ekonomske ciljeve naselja u području Velike Morave, kojima bi se otvorila i stvarna mogućnost korišćenja područja Velike Morave za potrebe turizma, održivog sportskog ribolova i slične namene, što sada nije slučaj.