1. Planirana zaštita po Prostornom planu Opštine Paraćin
Po Prostornom planu Opštine Paraćin koji je usvojen 2006. godine a izmenjen 2011. godine za zaštitu je planirano 20 područja ukupne površine 3876.8 hektara.
Planirana je zaštita sledećih područja: Vidovački ključ, Staro Moravište – Korman, park šuma Glavica, lokaliteti iznad Bošnjana i “Pod gornjim poljem”, planina Baba, slivno područje pritoka i deo klisure Grze, klisure Suvare, lokalitet Suvače, gornji tok Crnice, park šuma Vavilo, vrelo Crnice, Pešterac/Šuplja stena, Troglan bara, lokalitet pod Magarčkim vrhom, vrelo Grze, lokalitet Parlog, izvorište Mijovačkog potoka, lokalitet između Male Brezovice i Poloma, jezero Buljanka.
2. Proglašena zaštićena područja
Zaključno sa septembrom 2022. godine proglašeno je samo jedno zašitćeno područje – Spomenik prirode Vrelo Grze Odlukom Skupštine Opštine iz 2014. godine. Ukupna površina ovog zaštićenog područja je oko 19 hektara, što čini 0.4% procenata ukupne površine planirane za zaštitu.
Za upravljača zaštićenog područja određena je Turistička organizacija Opštine Paraćin.
Prema dostupnim izveštajima o upravljanju zaštićenim područjem, poslednje značajne investicije sprovedene su tokom 2016. i 2017. godine kada je bilo obezbeđeno oko 5 miliona dinara (3 miliona iz budžeta opštine i 2 miliona iz državnog budžeta). Sledeći dostupni podatak je za godinu 2020. kada je izdvojeno 100 hiljada dinara.
U ostalim godinama uključujući 2021. koja je poslednja godina za koju je dostupan izveštaj i 2022. nije navedeno da li su izdvojena bilo kakva sredstva, a u godišnjem planu se uglavnom navode marketinške aktivnosti (izrada flajera, izrada internet strane koja u trenutku pisanja ovog izveštaja nije izrađena itd.).
Prema odgovorima upravljača izveštaji i programi nisu u zakonskim rokovima dostavljani na saglasnost nadležnom organu, a Turistička organizacija nije ni imala informaciju da u smislu rokova predaje izveštaja i programa postoji bilo kakva zakonska obaveza. Iz ovog se može zaključiti da upravljač zaštićenog područja i organ koji kontroliše planove i izveštaje nisu svesni svojih zakonskih obaveza.
Trenutno stanje zaštićenog područja može se oceniti kao veoma loše. Postojeći inventar je u lošem stanju, a prostor nije uredno održavan. Nije organizovana čuvarska služba ni redovno odvoženje komunalnog otpada što predstavlja značajan problem zbog velikog broja posetilaca.
3. Pokrenuti postupci zaštite
Prema dostavljenom odgovoru Opštinske uprave za urbanizam, finansije, skupštinske i opšte poslove u proceduri je proglašavanje zaštićenim područjem “Spomenik prirode područje „Dve lipe zapisi u Raševici“” koji se ne nalazi na spisku od 20 oblasti predvieđenih za zaštitu Prostornim planom opštine.
Skupštini je u martu dostavljena odbornička inicijativa za pokretanje zaštite planine Baba koja je u Prostornom planu navedena kao jedno od 20 područja predviđenih za zaštitu, ali skupština opštine ovu inicijativu do trenutka pisanja ovog izveštaja nije razmatrala.
4. Planirana zaštićena područja na udaru ljudskih aktivnosti.
Neka od područja planiranih za zaštitu nalaze se pod značajnim negativnim uticajem ljudskih aktivnosti
4.1. Planina Baba
Planina Baba predviđena je za zaštitu kao jedno od 20 planiranih zaštićenih područja po Prostornom planu Opštne Paraćin iz 2006. godine. Na satelitskim snicima područja ucrtali smo konture planiranog zaštićenog područja na kojima se jasno vidi da se novi kamenolom nalazi unutar ovih granica (korišćeni satelitski snimak je iz 2020. kada su radovi tek započeti, danas je površina kamenoloma višestruko veća). Stari kamenolom sa druge strane je van planiranih granica zaštićenog područja (planeri su imajući u vidu postojanje ovog kamenoloma u odnosu na njegov obuhvat i planirali buduću zaštitu). Novi kamenolom drastično utiče na živi svet planine razarajući staništa zaštićenih biljnih i životinjskih vrsta suprotno svim usvojenim dokumentima i bez potrebnih dozvola, na očigled lokalnih i državnih vlasti.
4.2. Jezero Buljanka
Prostornim planom iz 2006. godine jezero Buljanka predviđeno je za zaštitu, kao jedno od 20 planiranih zaštićenih područja. Na satelitskom snimku iz 2020. vidi se dramatično širenje paraćinske deponije u odnosu na stanje iz 2006. godine.
Prostorni plan navodi da je reč o zvaničnoj deponiji koja je navedena u Nacionalnoj strategiji i Izveštaju o stanju životne sredine iz 2000-te godine.
Kompleks jezera stavljen je pod prethodnu zaštitu odlukom iz 1997. godine, ali odluka nikad nije realizovana. Analize vode pokazale da je ona “nepogodna za bilo kakvu upotrebu”, tj. da ne postoji mogućnosti zaštite jezera dok se prethodno ne prestane sa korišćenjem deponije i ne izvrši rekultivacija, do čega nije došlo. Naprotiv, posle 2010. godine usluga prikupljanja komunalnog otpada proširena je i na sela, što je dovelo do povećanja količine otpada koji se deponuje. Pored dve sanacije deponije, opština nije trajno rešila pitanje deponovanja komunalnog otpada. Transfer stanica – “reciklažno dvorište” u Zmiču nije završena, nije obezbeđena regionalna deponija, pa je “privremeni” karakter Buljanke, koja je po svim planovima trebala da bude zatvorena za deponovanje smeća, produžavan više od decenije.
Jezera i pored sve degradacije predstavljaju značajnu tačku za ptice selice koje koriste dolinu Morave na svojim putovanjima, pa bi i dalje trebalo ovaj prostor planirati za zašitu uz konačno i trajno rešenje deponovanja otpada.
4.3. Vidovački ključ
Jedno od 20 planiranih područja za zaštitu po Prostornom planu Opštine Paraćin usvojenom 2006. godine je i Vidovački ključ. Ovaj prostor je po satelitskom snimku iz 2022. godine, koji objavljujemo uz snimak iz 2006. zbog poređenja, teško narušen eksploatacijom šljunka. Na priloženim mapama su georeferencirane granice ovog prostora prema odgovarajućoj karti iz Prostornog plana. Evo šta je o ovoj oblasti napisano u Prostornom planu:
“Vidovački ključ – deo desne strane korita Velike Morave, na nadmorskoj visini od oko 125 m predlaže se za naučno istraživački prirodni rezervat, s tim da se na izdvojenoj površini ne smeju vršiti nikakve antropogene promene i da ima biti prepušten spontanoj prirodnoj sukcesiji.”
Iz navedenog je potpuno jasno da je ovo potencijalno zaštićeno područje doživelo sudbinu potpuno suprotnu od one predviđene po važećem najvišem planskom dokumentu opštine.
5. Izdvajanje budžetskih sredstava za zaštitu prirode
Analizirana su izdvajanja iz budžeta opštine Paraćin za Ekologiju i zaštitu životne sredine za 2018, 2019, 2020, 2021. i 2022. godinu. Analiza je izvrešena uvidom u budžet, rebalans budžeta i završni račun koji su dotupni na sajtu Opštine Paraćin i u Službenom glasniku Opštine Paraćin koji se takođe nalazi na internet strani opštine.
Kao merodavan podatak uzet je razdeo konto 0401-001 Program 6: Zaštita životne sredine za sve tri godine.
Ukazujemo da u budžetu postoje i druge stavke koje su označene kao “Zaštita životne sredine neklasifikovana na drugom mestu”, ali je reč očigledno o komunalnim poslovima koji nisu vezani za životnu sredinu, kao što je kontrola pasa lutalica i prskanje protiv komaraca.
Iz analize se vidi da su najveća izvajanja za budžet za Ekologiju i zaštitu životne sredine bila 2018 godine pre izmene propisa koji se odnose na “eko taksu” tj. naknadu za unapređenje životne sredine. Nakon toga budžeti su za 2019. i 2020 znatno smanjeni, da bi za 2021. došlo do povećanja (ali bez utroška bilo kakvih sredstava) i da bi plan za 2022. godinu ponovo bio na nivou 2018. godine.
5.1. Analiza 2018. godine: Podaci su preuzeti sa internet strane opštine. Planirana naplata od “eko takse” tj. naknade za unapređenje životne sredine je bila 21 500 000 dinara, naplaćeno je 22 682 631 dinara. Naknada za emisiju CO2 i SO2 planirana je 1 500 000 a naplaćeno je 2 507 000. Usvojen budžet za Ekologiju i zaštitu životne sredine kroz tadašnji Budžetski fond za zaštitu životne sredine bio je osnovnim budžetom 19 380 000, zatim je rebalansom utvrđen na 15 895 000, dok je stvarno izvršenje je 11 927 544 dinara.Podaci se nalaze u završnom računu budžeta opštine Paraćin str 117,118.
5.2. Analiza 2019. godine, podaci su preuzeti iz Službenog lista br.32 od 14.8.2020 godine, završni račun 48 i 62 strana, kao i sa internet strane opštine. Osnovnim budžetom planiran je prihod od 19 000 000 od “eko takse” i naknade za emisiju SO2 NO2 kao i rashod od 19 000 000 za Program 6. Zaštita životne sredine. Međutim ostvarenje ovih prihoda iznosilo je 4851294,00. Program 6. Zaštita životne sredine za ovu godinu planiran je rebalansom budžeta na 3 595 000. a izvršenje ove stavke za tu godinu bilo je 2 997 704 dinara.
5.3. Analiza 2020. godine. Planom budžeta za 2020. godinu planirano je 5 000 000 dinara za Program 6. Zaštita životne sredine. Prihod „eko takse“ planiran je na 2 000 000, a naknade SO2 NO2 3 000 0000 dinara, dok je ostvarenje bilo 8 629 654 i 3 6182 64 respektivno, odnosno 12 247 918 prema podacima sa internet strrane opštine (odluka o završnom računu, odluka o budžetu). Za Program 6. Zaštita životne sredine planiran je osnovnim budžetom iznos od 5 000 000, dok je rebalansom planirano 160 000, uz izvršenje 150 120 (drastično smanjenje verovatno zbog korone).
5.4. Analiza 2021. godine Iz podataka u zavšrnom računu budžeta za 2021. godinu vidi se da je ostvarenje prihoda po osnovu posebne naknade za unapređenje i zaštitu životne sredine premašilo plan. Planirano je ostvarenje od 12 miliona dinara, a ostvareno je 16.54.350,00 dinara.
Za Program 6. Zaštita životne sredine budžetom za 2021. godinu bilo je planirano 7 miliona dinara, a ostvareni su troškovi od 0,00 (nula) dinara, tj. uopšte nije realizovan ni jedan trošak u ovoj oblasti.
Programom su bile predviđene aktivnosti vezane za sprečavanje negativnih efekata bujica i erozije (praktično zaštita od bujičnih poplava), ali one nisu sprovedene.
Nije bilo aktivnosti vezanih za zaštitu planiranih zaštićenih područja.
5.5. Analiza 2022. godine. U 2022. godini budžetom je planiran prihod od 20 miliona dinara po osnovu posebne naknade za unapređenje i zaštitu životne sredine, a Programom 6 – Zaštita životne sredine predviđeno je da se upotrebi 23 miliona dinara, kao i 2021. godine za umanjenje štetnog dejstva bujica i sprečavanje erozije. Za aktivnosti zaštite prirode i realizaciju zaštite nema predviđenih sredstava.
Ni u jednoj od navedenih analiziranih budžetskih godina nisu izdvajana sredstva za studije zaštite.
Iz navedenog se vidi da je najveći budžet izdvojen za ekologiju i zaštitu životne sredine bio 2018 godine i sredstva su u toj godini najviše i potrošena u skladu sa namenom. U narednim godinama budžet je smanjivan, a namenski prihodi usmeravani na rešavanje drugih problema. Međutim i ovako smanjena sredstva i preusmereeni prihod potrošeni su u skladu sa zakonom, budući da je namenski karakter eko-naknadi i taksi ranije prestao da važi 2015. godine https://www.danas.rs/vesti/ekonomija/ekoloski-dinar-puni-budzetske-rupe/.
U 2022. godini se planira izdvajanje većeg iznosa sredstava za zaštitu životne sredine, ali zapravo je reč o projektima sprečavanja bujičnih poplava i sa njima povezane erozije terena, pa se namenska sredstva koriste opet pretežno za infrastrukturne potrebe.
U celom posmatranom periodu 2018 – 2022. godine, sem izdvajanja iz Turističke organizacije za popravku mobilijara zaštićenog područja „Spomenik prirode Vrelo Grze“ od oko 100 hiljada dinara, nema evidentiranih izdvajanja za zaštitu prirode.
6. Zaključak
Zaštićeno je samo jedno od 20 područja, čime je zaštitom pokriveno 0.4% površine koja je planirana za zaštitu.
Nisu pokrenuti postupci od strane lokalnih institucija za zaštitu ni jednog od preostalih 19 planiranih zaštićenih područja. Inicijativa koju je podneo jedan od odbornika za pokretanje zaštite planine Baba nije ni stavljena na dnevni red skupštine opštine.
Postojeće zaštićeno područje je u lošem stanju, ne održava se, nema čuvarsku službu, upravljač ne poštuje zakonske procedure pripreme godišnjih programa i usvajanja izveštaja, sem u jednoj budžetskoj godini u iznosu reda veličine 100 hiljada dinara, nema ni iskazanih izdvajanja za održavanje i bilo kakve aktivnosti vezane za zaštićeno područje.
U posmatranih pet budžetskih godina od 2018. do 2022. godine praktično nema izdvajanja za zaštitu prirode, sem pomenutih simboličnih izdvajanja preko Turističke organizacije za održavanje mobilijara Spomenika prirode „Vrelo Grze“.
Istovremeno najmanje tri planirana područja za zaštitu nalaze se na udaru ljudskih aktivnosti koje izazivaju veoma teške posledice (planina Baba, Vidovački ključ, jezero Buljanka).
Kad je reč o planskoj dokumenaciji, još 2020. godine doneta je odluka o izradi novog Prostornog plana opštine, ali od tada ne postoje informacije u javnosti da je došlo do bilo kakvog pomaka, da je izrada plana ugovorena ili da se planira ugovaranje. PDR planine Baba za potrebe novog kamenoloma o čijoj izradi je odluku donela skupština opštine nije izrađen, niti ima pouzdanih informacija o statusu ovog plana, osim informacije da je republički urbanistički inspektor zauzeo stav da izrada PDR nije moguća bez izmene Prostornog plana, tj. da PDR ne može biti osnova za izdavanje dozvole za rad kamenoloma.
Stanje zaštite prirode u Paraćinu može se na osnovu iznetih podataka oceniti kao veoma nezadovoljavajuće, nema sistematskog pristupa zaštiti prirode od strane nadležnih institucija, ne izdvajaju se budžetska sredstva u ove svrhe.
S obzirom na takve okolnosti, može se reći da lokalna politika u oblasti zaštite životne sredine praktično ne postoji i da je treba iz početka formulisati. Dobar početak može biti započeta izrada novog Prostornog plana (odluka o izradi je doneta početkom 2020. godine) koji i jeste temeljni dokumenta na osnovu koga će se kasnije primenjivati lokalalne politike u različitim oblastima, uključujući i oblast zaštite prirode. Naš predlog novog plana zaštićenih područja u tom smislu jeste doprinos obrađivačima plana i donosiocima odluka u lokalnoj samoupravi.
Nastavićemo da pratimo stanje u oblasti politike zaštite prirode u Opšitni Paraćin i u narednom periodu, te ovaj Izveštaj treba posmatrati kao početak dugoročnog procesa praćenja lokalnih politika zaštite prirode i podizanja transparentnosti rada lokalnih institucija u ovoj oblasti.
Projekat “Zaštitimo prirodu Paraćina” se sprovodi u okviru projekta Beogradske otvorene škole „Zeleni inkubator“, uz finansijsku podršku Evropske unije i Fondacije Fridrih Ebert. Sadržaj ove stranice nužno ne odražava stavove donatora ni Beogradske otvorene škole, i za njega je isključivo odgovorno Udruženje građana “Pridruži se” Paraćin.